پرسمان 74: مستند حکم حرمت استفاده از ماهی های بدون «پُولَک» چیست؟

پرسمان 74: مستند حکم حرمت استفاده از ماهی های بدون «پُولَک» چیست؟

بنام پروردگار علیم و حکیم. سرکار خانم «م- د» (دانشجوی ایرانی دانشگاه مجازی المصطفی – صلوات الله علیه و آله- مقیم «لاهه هُلَند»)، سلام علیک؛ سال نو را تبریک عرض مینمایم؛ و از درگاه حضرت حق، سالی سرشار از خیر و رحمت و سعادت را برای جنابعالی مسئلت دارم. از تأخیر غیر عمدی در پاسخ از پرسش ارسالی عذر خواهم.

طرح پرسش:

«با سلام خدمت استاد گرامی. دوستی از اهل تسنن از بنده منبع حرمت خوردن ماهی بدون «فَلْس» را سوال کرد.اگر عنایت کنید منبعی معرفی بفرمایید ممنون میشم. ایشون ظاهرا از هیچ فرقه ای تبعیت نمیکند و هرآنچه خودش تحقیق کند می پذیرد. در ضمن بسیار مقید و متشرع هستند. امیدوارم خداوند همه ما را هدایت بفرماید. التماس دعا». (م.. د../ لاهه هلند).

پاسخ از پرسش:

در پاسخ از پرسش مذکور، ذکر نکات ذیل را سودمند میدانم:

نکته اوّل: دیدگاه فقهاء فرقین در مورد حکم استفاده از  ماهی  بدون «پُولَک»

الف- دیدگاه فقهاء اهل سنَت

همۀ فقیهان اهل سنت در این مسأله اتفاق نظر دارند که خوردن هر نوع ماهی حلال است و شرط اساسی حلال بودن آبزیان ، این است که صرفاً از خانوادۀ ماهیان باشند. بنابراین، وجود «پولک» در ماهی، به هیچ وجه، ملاک و شرط حلال بودن نیست و هیچ یک از رهبران مذاهب چهارگانه اهل سنّت، متعرض وجود تفاوت بین ماهیان دارای«پولک» و غیره نشده اند (الجزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ج 2، ص 5)

حتی برخی از علمای اهل سنت، خوردن تمام حیوانات دریایی را به جز چند نوع آن، جایز و مباح می دانند؛ هر چند که برخی از پیشوایانشان، خوردن تعدادی از حیوانات آبزی را جایز نمی دانند؛ حَنَفیها  میگویند :اگر آبزیانی مرده باشد خوردنش جایز نیست».

ب- دیدگاه فقهاء شیعه (امامیّه)

فقهای شیعه از دیر باز تا کنون، تنها آن دسته از ماهیانی را که دارای «پُولَک» (= «فَلْس») باشند را، قابل خوردن و حلال دانسته‌اند؛ جناب شیخ صدوق (ره) آورده است :«از صید دریا فقط آن دسته از ماهیانی که دارای پولک باشند، قابل خوردن هستند و ماهیان بدون پولک را نباید خورد» (ابن بابویه، شیخ صدوق، المقنع فی الفقه، ج 1و 2، ص 15)؛ طبق این دیدگاه، حلال بودن گوشت ماهیان و جانداران دریایی، تابع دو شرط اساسی است:

الف ) از جهت شکل و اندام فیزیکی از خانوادۀ ماهیان باشد .

ب ) بر روی بدن آنها ،«فَلْس»( پُولَک ) وجود داشته باشد .

نکته دوَم: دسته بندی ماهیها بر اساس دیدگاه فقهاء شیعه (امامیّه)

طبق دیدگاه دوَم، ماهیها به دو دسته کّلی قابل تقسیم می باشند:

الف- ماهی های حلال؛ از قبیل: آزاد، قزل آلا، کولی سفید، سیم، کپور، حشام، حاش، کوله، تلاجی، لامی، اردک ماهی، کفال، سوف، سیاه کولی و سفید کولی.

ب- ماهی های حرام؛ همانند:  سه خاری، گرزک، فوگل، اسب ماهی، ارّه ماهی، لقمه ماهی،‌ تاس،‌ اوزون بورون و شیپ ماهی ( با تلخیص از کتاب اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج8، ص 109 به بعد، تألیف دکتر سیّد رضا پاک نزاد). 

نکته سَوّم: سیره علوی در کنترل و نظارت مراکز توزیع آبزیان

الف- شیعه و سنی هر دو از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) روایت کرده اند که فرمود: « اَقضاکُم عَلِیٌّ» یعنی « بعد از من برترین صحابه در قضاوت به حقّ، علیّ ابن ابیطالب است » (جهت آگاهی از مستندات این روایت، مراجعه شود به مقاله «ارزیابی سخن ابن‌تیمیه درباره حدیث «أَقضاکُم عَلِیٌّ» در سایت: « نقد وهَبیَت»).

ب- حضرت علی (علیه‌السّلام) کلیه ماهیها را به دو دسته تقسیم فرموده اند :

1- ماهیهای دارای   پُولَک» و «فَلْس».

2- ماهیهای بدون پُولَک» و «فَلْس».

از انواع ماهی بدون «فَلْس» چهار نمونه آن را صراحتاً حرام گوشت دانسته اند .

·        در کتاب ناسخ التواریخ آمده است ، که حضرت علی (علیه‌السّلام) روزی از بازار ماهی‌فروشان کوفه عبور می‌فرمودند . خطاب به ماهی‌فروشان فرمودند : ماهی جری ، مارماهی ، ماهی طافی و ماهی زمیر را نفروشید . (نک:شعبان تازه‌کام و علیرضا شیخی، علوم کشاورزی و منابع طبیعی در متون اسلامی ، ص245)؛

·        ابن سنان از حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود : امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) زمانی که در کوفه بودند، سوار براستر پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ضمن عبور از بازار ماهی فروشان فرمودند : «ماهیانی را که قشر و فلس ندارند نخورید و خرید و فروش نکنید که حرام است»  (شیخ حُرّ عامِلی، وسایل الشیعه ،ج 16، ص 298 ، ح 6)؛

نکته چهارم:دلایل و مستندات دیدگاه فقهاء شیعه (امامیّه)

برای اثبات درستی دیدگاه فقهاء شیعه (امامیّه) می توان از دلایل متنوَعی بهره جست؛ مهمترین آنها عبارت است از:

1. آیات

هانگونه که اشاره شد، طبق نظر فقهاء شیعه (امامیّه)، از میان آبزیان، تنها ماهی پولک دار و «مَیگُو» حلال گوشت می‌باشند .  یکی از دلایل حلال بودن ماهی پولک دار آیات قرآنی است. این آیات به اطلاق یا عموم بر این حکم دلالت دارند در قرآن ضمن آیات متعددی، از دریاها و اهمیت حیاتی آنها سخن به میان آمده است؛ به جهت پرهیز از طولانی شدن بحث، به ذکر شماره این مجموعه از آیات اکتفا می شود؛ این آیات عبارتند از: بقره/173، اعراف/157، مائده/ 96، نحل/ 14، فاطر/ 12، جاثیه/ 12، بقره/ 164، بنی‌اسرائیل/ 70.

نکته مهم اینکه در آیات قرآن مجید به صراحت شرط پولک دار بودن ماهی برای حلیت آن مطرح نشده است وآیات الاحکام قرآن مجید در این مورد، کلی و اجمالی است و تفصیل و تفسیر آن به پیامبر و ائمه اطهار صلوات‌الله‌علیهم واگذار گردیده است. یعنی با استفاده از روایات ایشان می‌توان کیفیت حلال و حرام بودن حیوانات دریایی را معلوم نمود .

2. روایات

مهم‌ترین دلیل حلیت‌ خوردن ماهی‌پولک‌دار و حرام بودن  غیر آنها،روایات است که‌به ذکر چهار مورد می‌پردازیم:

·        در روایت صحیح محمدبن مسلم از امام صادق (علیه السَلام) آمده است : « کُلْ مِنَ السَّمَکِ مَا کَانَ لَهُ فُلُوسٌ وَ لَا تَأْکُلْ مِنْهُ مَا لَیْسَ لَهُ فَلْسٌ: .«بخور هر ماهی فَلس دار را و از خوردن ماهی بدون فَلس خود داری کن« (شیخ صدوق، مَن لا یحضره الفقیه، ج 3,،ص323؛و شیخ حُرّ عامِلی، وسائل الشیعه ، موسسه آل البیت ع ، ج 24 ، ص 127؛ -  البته با اندکی تفاوت)؛

·        حمادبن‌عثمان از امام صادق (علیه‌السلام) می‌پرسد: از ماهی‌ها کدام حلال‌گوشت است؟ امام می فرماید : «ماهی‌ای که پولک دارد»  (همان ،ج 16، ص 397 ، ح 2)؛

·        محمد بن سلام از امام باقر (علیه‌السّلام) سؤال کرد : ای پسر پیامبر، رحمت خدا بر شما باد . برای ما ماهی آورده اند که پولک ندارد ( حکمش چگونه است ؟ ) حضرت فرمود :« آن دسته از ماهیانی که دارای پولک هستند بخورید و آن دسته از ماهیانی که پولک ندارند ، نخورید»  (همان ، ص 329)؛

·        حَنّان بن سُدَیر نقل می کند که در محضر امام صادق (علیه‌السلام) بودم که شخصی به نام فیض بن مختار مقداری «مَیگُو» خدمت حضرتش آورد و در رابطه با حلال بودن آن سؤال کرد . حضرت در پاسخ وی فرمود : «این میگو دارای پولک است » ، و آن حضرت خود آن را تناول فرمود و ما همه ناظر بر تناول کردن حضرت بودیم» (همان ، ج 16 ،ص    ص 329 ،  ح 2)؛

3-  دلایل علمی- بهداشتی

اگرچه دلیل حرام بودن آبزیان هائی که در اسلام خوردن گوشتشان حرام است؛ دلیل نقلی است؛ نه دلیل عقلی یا همان دلیل علمی تجربی؛ ولی می توان از یافته های علمی دانشوران در حوزه آبزیان به عنوان مؤیّد دیدگاه فقهاء امامیّه استفاده نمود؛ از باب نمونه به ذکر سخنان یکی از کارشناسان در این راستا بهره می جوئیم:

 دکتر بابا مخیر در بخشی از سخنرانی خود در سومین کارگاه آموزشی آبزیان حلال و حرام گفته است: «نحوۀ قرار گرفتن فلسها بر بدن ماهیان گاه به گونه‌ای است که فلسهای ردیف جلو مقداری از سطح فلسهای خلفی را می‌پوشاند؛ درست شبیه صفحات سفالی پشت بام منازل نواحی جنگلی . بدین ترتیب ، فلسها ، پوشش مقاومی برای حفاظت از بدن ماهیها در مقابل آسیب به وجود می‌آورند و در عین حال مانع تحرک آزاد و راحت آنها نمی‌گردند. فلسها، از مایع لزجی پوشانیده شده اند که شفاف و چسبناک بوده و مانع نفوذ مواد سمی به داخل بدن ماهی می گردند . براساس اظهار نظر کارشناسان ، در ماهیانی که فاقد فلس بوده و یا از فلس کمتری برخوردارند ، چنین مادۀ مخاطی مخصوصی ترشح نمی‌شود . بنابراین ماهیان بدون فلس ، مواد رادیواکتیویته بیشتری را نسبت به ماهیان فلس دار جذب کرده و در نتیجه انگلها و باکتریهای بیشتری می توانند از سطح پوستشان عبور نمایند.

یکی از اقسام فلس‌ها، فلس پلاکوئیدی است. شکل فلس‌های پلاکوئید متغیر بوده و این تغییرات به منظور انجام وظایف متعدد صورت گرفته است. این وظایف شامل حفاظت از ماهی در مقابل عوامل شکارچی و انگل‌های خارجی ، کاهش خراش مکانیکی، کمک به تولید نور و اندام‌های حسی و کاهش اصطکاک است .

همچنین فلس ها به صورت مکانیکی لایه های عمیق تر را محافظت می‌کنند و پوشش استخوانی و خارها ، آنها را از حمله دشمنان شکارچی در امان نگه می دارد» (دکتر مسعود ستاری ،ماهی‌شناسی 1، ص 64-59)

نکته پنجم: تنها دلیل و مستند دیدگاه فقهاء اهل سنّت و پاسخ از آن

با تتبَع صورت پذیرفته مشخّص گردید: تنها دلیل فقهاء اهل سنَت بر حلَیّت مطلق ماهیها بلکه همه آبزیان ها؛ اطلاق مفاد اطلاقی دو آیه ذیل می باشد؛ دیده شده است که برخی از افراد غیر کارشناس، همین مفاد را دلیل بر درستی دیگاه فقهاء اهل سنَت دانسته اند؛ این دو آیه عبارتند از:

الف -«أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعًا لَّکُمْ وَ لِلسَّیَّارَةِ وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ96» ( سوره مائده، آیه 96) : «صید دریا و طعام آن برای شما و کاروانیان حلال است تا ( در حال احرام ) از آن بهره مند شوید ولی ما دام که محرم هستید ، شکار صحرا برای شما حرام است و از ( نافرمانی ) خدایی که به سوی او محشور می شوید، بترسید»؛

ب -«وَ هُوَ الَّذِى سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا» (سوره نمل، آیه 14) : «او کسی است که دریا را مسخّر ( شما ) ساخت تا از آن، گوشت تازه بخورید».

فقهاء اهل سنّت و پیروان آنان گویند: طبق مفاد اطلاقی این دو آیه، خوردن مطلق ماهیها بلکه مطلق آبزیانها حلال است.

در متون تفسیری و فقهی شیعی، شاهد ذکر سخنان علمی و منطقی مناسبی در جهت نقد این تنها دلیل و مستند فقهاء اهل سنَت بیان می باشیم؛ ما در بخش پایانی این نوشته به نقل امور ذیل بسنده می نمائیم:

1- همه عقلای عالم قبول دارند که اظهار نظر در هر رشته ای نیازمند تخصص است؛ اما برخی را چه می شود که با قیافه ای اندیشمندانه این اصل عقلی را زیر پا نهاده و با اینکه هیچ سر رشته ای در علم دین ندارند به راحتی به خود اجازه می دهند که در حوزه دین اظهار نظر کنند و بگویند به نظر من این حلال است و آن حرام؛ داستان وقتی جالب تر می شود که این افراد برای همین اظهارنظرهای غیر کارشناسانه و غیرعقلائیشان مورد تشویق برخی همردیفان خود قرار می گیرند؛

2- اگر کسی بدون هیچ پیشداشت ذهنی و دور از هرگونه تعصّب و لجاجت به سیاق دو آیه مذکور بنگرد، به آسانی خواهد یافت که استدلال مذکور، استدلالی نادرست می باشد؛ بدین جهت میگوئیم:

اوّلا:با دقت در فراز دوّم آیه اوّل معلوم می شود که این آیه اصلا نمی خواهد بگوید آبزیان حلال هستند یا نه؛ این آیه مربوط به حاجیان است که در آن، دو حکم از احکام احرام بیان شده است: اول اینکه به افراد در حال احرام، اجازه می دهد از دریا صید کنند و بخورند؛ یعنی این کار (صید آبزیان) برای آنها حرام نیست؛ دوم اینکه حق ندارند حیوانات خشکی را صید کنند؛ یعنی این کار (صید حیوانات خشکی) برای آنها حرام است؛ اما اینکه کدام آبزی برای آنها حلال است و کدام حرام در آیه سخنی از آن به میان نیامده است؟ وقتی به روایات مراجعه می کنیم پاسخ روشن می شود و این هم کار کسی است که در این رشته متخصص است؛ برای همین است که می گوییم کار استنباط احکام و فهم این چنینی از آیه و روایات را باید به متخصص دین واگذار کرد و احکام را از او پرسید؛ از اینجا پاسخ کسانی که کارشناس نیستند و می گویند ما این حکم (حرمت) را قبول نداریم و به نظر ما حکم فلان گونه است نیز روشن می شود.

ثانیا:معنای آیه شریفه دوّم نیز این است که: «خداوند همانی است که دریا را به خدمت شما درآورد تا از آن، گوشت تازه بخورید »؛ از فراز این آیه فهمیده نمی شود که هر چه در دریا زندگی می کند خوردنش برای انسان حلال است؟؛ تعبیر « لَحْمًا طَرِیًّا»  هم یعنی گوشت تازه؛ نه هر گوشتی که در دریا هست. حالا سوال می شود کدام گوشت؟؛ اهل بیت (علیهم السّلام) که طبق آیات 44 و 64 سوره نحل، بیانگر قرآنند، پاسخ ما را می دهند؛ امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «کُلْ مِنَ السَّمَکِ مَا کَانَ لَهُ فُلُوسٌ وَ لَا تَأْکُلْ مِنْهُ مَا لَیْسَ لَهُ فَلْسٌ ؛ از ماهی ایی می توانی بخوری (بر تو حلال است که بخوری) که فَلس (پولک) داشته باشد و از ماهی ایی که فَلس ندارد نخور (بر تو حرام است که بخوری) (شیخ صدوق، مَن لا یحضره الفقیه، ج 3,،ص323).