پرسمان (7)
عدم تلازم بین وحیانی بودن «اذان» با ثبت آن در قرآن
بنام پروردگار بصیر و دوستدار اهل بصیرت. خوانندگان ارجمند و مشتاقان گفتمان های علمی و مذهبی، سلام علیکم. در ضمن بند دوّم از «پرسمان 6»؛ تحت عنوان «زمان تشریع أذان و خاستگاه آن»، به این نکته اشاره شد که طبق روایت مذکور در کتاب ارزشمند «علل الشّرایع» شیخ صدوق (ره)، ج۲، ۳۱۴ـ۳۱۲، «پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) کیفیت اذان را از طریق وحی و با وساطت جبرئیل أمین (علیه السّلام) در شب معراج دریافت کرد»؛ در آغازین لحظات نشر این نوشته، یکی از مسئولان عمرانی پر تلاش و مؤفّق منطقه، پس از مطالعة آن، و پس از دقایق اوّلیّة بعد از اداء فریضة صبح، طیّ پیام تلگرامی خویش، اینگونه نگاشت: «سلام صبح بخیر. دست شما درد نکنه انشاء الله صواب این زحمات اطلاع رسانی و ترویج صحیح مسائل شرعی رو درآخرت بگیرین. اگه (أذان را) جیرائیل از طریق وحی نازل کرد پس توی قرآن باید باشه؟؛ درسته حاج آقا»؟؛ اینجانب نیز بلافاصله چنین نگاشتم: «سلام صبحتون به خیر و نماز و روزه ات قبول. پاسخ منفی است ولی اجازه بدهید که در آینده ای نزدیک، پرسمانی را به این پرسش جنابعالی اختصاص دهم و دلیل منفی بودن پاسخ را هم به درستی بیان کنم و دیگران هم بهره به برند و جنابعالی هم که واسطه طرح این پرسمان گشته ای، از ثوابی دو چندان بهره مند گردی...»؛ اکنون به وعدة خویش وفا نموده، و در قالب نکات پنجگانه ای که در ادامه شاهد ذکر آنها می باشید، به پاسخ از پرسش این عزیز می پردازم:
نکتة اوّل: تأکید بر وساطت جبرئیل در نزول «أذان» و کیفیّت أداء آن
مجدّدا بر این نکته تأکید می ورزم که: شیعه امامیه طبق روایات فراوان منقول از أئمه اهل بیت (علیهم السّلام)، بر این باور اتفاق دارند که اذان و اقامه از متن دین و شعایر آن است و خداى متعال آن را توّسط جبرئیل (علیه السّلام)، بر دل پیامبر اعظم (صلى الله علیه وآله) نازل فرموده است. خدایى که نمازرا واجب ساخته، أذان را هم واجب کرده و هر دو از سوى یک مبدأ است و در تشریع أذان هیچ انسانى نه در بیدارى و نه در خواب مشارکت نداشته است. در همه فصول آن از «الله اکبر» تا «لا اله الا الله»، نشانه خدا و شیرینى و اخلاص و والایى معنى و فخامت محتوا دیده مى شود و انسان را به سوى مفاهیم برتر از آنچه در اندیشه بشرى است سوق مى دهد. اگر دست تشریع بشرى بخواهد بخشى به آن بیفزاید یا جمله اى را با جمله دیگر ترکیب کند، همچون ریگ در میان درّ و گوهر شناخته مى شود.
از این رو ائمه اهل بیت (علیهم السلام) اتفاق دارند که مُشرِّع اذان خداى سبحان است، جبرییل آن را فرود آورده و به رسول خدا (صلى الله علیه وآله) آموخته، آن حضرت نیز به بلال یاد داده است و در تشریع آن کسى شرکت نداشته است، این باور، نزد امامان از امور مسلّم است. از باب نمونه به ذکر دو رویت در این مورد بسنده می شود:
1ـ کلینى (ره) با سند صحیح از امام باقر (علیه السّلام) روایت مى کند که فرمود: چون رسول خدا (صلّى الله علیه وآله) را در شب معراج به آسمان بردند و به «بیت المعمور» رسید و وقت نمازشد، جبرییل اذان و اقامه گفت: پیامبر خدا (صلّى الله علیه وآله) جلو ایستاد و فرشتگان و پیامبران پشت حضرت محمّد (صلى الله علیه وآله) صف بستند (کلینی، کافى، ج 3، ص 302 باب آغاز اذان، حدیث 1، باب النّوادر)؛
2ـ و نیز کلینی (ره) با سند صحیح از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده که فرمود: چون جبرییل، اذان را بر رسول خدا (صلّى الله علیه وآله) فرود آورد، سر آن حضرت در دامان على (علیه السّلام) بود. جبرییل اذان و اقامه گفت، چون پیامبر خدا (صلّى الله علیه وآله) بیدار شد، على(علیه السّلام) گفت: آیا شنیدى؟ آن حضرت پاسخ داد: آرى. رسول اکرم (صلوات الله علیه و آله) پرسید: حفظ کردى؟ او پاسخ داد: آرى؛ نبیّ اکرم (صلوات الله علیه و آله) فرمود: بلال را صدا کنید، على (علیه السّلام) بلال را خواست و پیامبر (صلى الله علیه وآله) آن را به او آموخت. (همان، حدیث 2)؛
نکتة دوّم: همسوئی برخی از محدّثان اهل سنّت با دیدگاه امامیّه
شیعه در نقل روایات ائمه اهل بیت (علیهم السلام)؛ مبنی بر وساطت جبرئیل (علیه السّلام) در نزول «أذان» بر رسول اکرم (صلوات الله علیه و آله) تنها نیست؛ زیرا برخی از محدّثان اهل سنْت نیز به نقل اینگونه روایات پرداخته اند؛ از جمله:
حاکم نیشابوری از «سفیان الّلیل» نقل کرده است : «چون قضایاى حسن بن على (علیه السّلام) پیش آمد، در مدینه خدمت او رسیدیم. سخن از أذان به میان آمد. بعضى از ما گفتند: آغاز أذان در پى خوابى بود که «عبدالله بن زید» دید. حسن بن على (علیه السّلام) فرمود: جایگاه أذان والاتر از این است. جبرییل در آسمان جملات أذان را دوبار دوبار گفت و آن را به پیامبر خدا (صلّى الله علیه وآله) یاد داد و اقامه را یک بار یک بار گفت و آن را به پیامبر خدا (صلىّ الله علیه وآله) آموخت».( مستدرک حاکم، ج 3، ص 171، کتاب معرفة الصّحابه).
نکتة سوّم: متنوّع بودن وحی نازل بر انبیاء الهی
طبق بیان صریح خداوند در آیة «وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاء إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ» (شورى، آیه 51)، وحی الهی نازل بر انبیاء الهی، به سه گونه خواهد بود؛ حضرت آیت الله جوادی آملی، در ذیل این آیه فرمود: «انسان (= انبیاء الهی) میتواند با یکى از سه راه مستمع خدا باشد و کلام الهى را درک کند....:
اوّل: از راه وحى بدون واسطه، که در آن مقام بین انسان کامل و ذات اقدس اله، احدى فاصله و واسطه نیست، نه فلک فاصله است، و نه ملک واسطه (ما کان لبشر ان یکلمه الله الا وحیا)؛
دوم: «او من وراء حجاب»؛ نظیر آنچه درباره موسى کلیم - سلام الله علیه - آمده است که از وراء حجاب شجر «انى انا الله» را شنید؛
سوم: «او یرسل رسولا فیوحى باذنه ما یشاء» که توسط فرشتگان کلام خداوند را میشنود. بنابراین، انسان به جایى می رسد که بدون واسطه از ذات اقدس اله وحى دریافت میکند که در آن بخش، فرشته راه ندارد.
درباره معراج نبى اکرم (صلّى الله علیه وآله) آمده است که بخشى از آیات قرآن کریم را به صورت مشافهه دریافت نمود، و گفته اند دو آیه پایانى سوره مبارکه بقره از این قبیل است...» (جوادی آملی، زن در آئینه جلال و جمال)؛
نکتة چهارم: وحیانی و آسمانی بودن نزول قرآن کریم
برا ساس مفاد روشن آیة «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ» (بقرة، آیه 97) و آیات « نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ .عَلَى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ. بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ» (شعراء، آیات: ،۱۹۳ ۱۹۴، و۱۹۵)؛ آیات شریفة قرآن کریم، از سوی خدای متعال، و با وساطت جبرئیل أمین بر قلب شریف رسول اکرم (صلوات الله علیه و آله) نازل گردیده است؛ نکته بسیار حائز اهمّیّت اینکه: کارشناسان دینی با تکیه بر مفاد این سلسله از آیات معتقدند: «تجربة دینی دانستن وحی نبوی (که در سال های اخیر توسّط برخی از روشنفکران به اصطلاح مسلمان عرب و فارس) مطرح شده است، نظریه ای ناسازگار با آیات ذکر شده می باشد؛ نظریّه ای است برگرفتة از آراء نادرست برخی از مستشرقان و دانشوران غربی؛ زیرا قبول نظریّة تجربة دینی، موجب می شود که ما قرآن و دیگر متون وحیانی را، زمینی و بافتة ذهن برخی از افراد بدانیم و نه الهی و آسمانی؛ و نیز سبب می گردد که درستی و جاودانگی آموزه های قرآن کریم، دچار تزلزل گردد؛ و غیر مصون از خطاء و اشتباه تلقّی شود؛
نکتة پنجم: گو ناگون بودن آورده های وحیانی جبرئیل (علیه السّلام)
واقعیات نهفته در خلال روایات معتبر و تاریخ زندگی نبیّ اکرم (صلوات الله علیه و اله)، حکایت از این دارد که تمام آورده های وحیانی جبرئیل أمین (علیه السّلام)، محدود و منحصر به آیات شریفة قرآنی نمی باشد؛ بلکه مجموعة آیات و سور قرآنی، تنها بخشی از آورده های وحیانی این فرشتة بزرگ الهی برای رسول گرامی اسلام (صلوات الله علیه و آله) محسوب می شود؛ برای درستی این مدّعا، شواهد فراوانی قابل ذکر می باشد؛ از باب نمونة به بیان یک شاهد بسنده می شود؛ و آن اینکه:
ما معتقدیم: همانگونه که خاستگاه وجوب نماز، روزه، وحجّ، و.... اوامر خدای متعال است؛ و توسّط جبرئیل أمین (سلام الله علیه و آله) به رسول گرامی اسلام (صلوات الله علیه و آله) ابلاغ گردیده اند؛ خاستگاه خصوصیّات و جزئیات ناظر به این واجبات (؛ از قبیل: تعداد رکعات نماز، شیوة اجراء، و...) نیز، اوامر الهی است که با وساطت همین فرشتة وحی الهی به رسول اکرم (صلوات الله علیه و آله) اعلام شده اند؛ در حالیکه در قرآن کریم؛ غالبا خبری از وجود این جزئیّات نمی باشد؛
نتیجة سخن اینکه: وحیانی بودن أذان و وساطت جبرئیل در نزول کیفیّت انجام آن، و تعداد فصول و فقره های آن، هیچ تلازمی با وجود آن در قرآن ندارد؛ به تعبیر دیگر: آسمانی و وحیانی بودن أذان و وساطت جبرئیل در نزول آن؛ وابسته به وجود آن در قرآن نمی باشد؛ زیرا این دو، لازم هم نمی باشند.
نکتة پایانی: در این لحظات عزیز و ارزشمند سحر هشتمین شب از ماه مبارک رمضان (ساعت 30/ 23 بامداد)، عاجزانه و ملتمسانه به درگاه کریمانة پروردگار عرضه میدارم: پروردگارا، اوّلا: مارا مؤمن به همة آموزه های آسمانیت بگردان؛ ثانیا: بیش از پیش، توفیق عمل به آنها را به ما عطا فرما؛ ثالثا: در تو پای بندی به آنها، سعادت دنیا و آخرت را برای ما مقدّر و مقرّر فرما؛ رابعا: همچون همة سحرخیزان ارجمند، عرضه میدارم: «رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ» (البقره، 201): «پروردگارا، به ما در دنیا نیکى و در آخرت نیکى عطا کن و ما را از عذاب آتش (دوزخ) نگاه دار» آمین یا ربّ العالمین. (حوزة علمیّة قم/ سیّد حسین شفیعی دارابی/ ساعت 30/ 3 بامداد شب چهار شنبه: 26/ 3/ 1395ش= نهم ماه رمضان 1437ق).