پرسمان (12): بازخوانی پیشینه مذهب «تشیع» (قسمت اوّل)
بنام پروردگار بصیر و دوستدار اهل بصیرت. طبق نقل محمدرضا خاتون‌آبادی اصفهانی ؛ مشهور (به مدرس خاتون‌آبادی اصفهانی) در کتاب «جنات الخلود»، روز بیست و پنجم ماه شوّال، مصادف است با سالروز شهادت امام صادق (علیه السّلام)؛ چه آنکه بر اساس تحقیق عالمانه این محقّق ماهر امامی در قرن 12 ق، آن بزرگوار، در چنین روزی از سال 148ق توسّط منصور دوانیقی در مدینه منوّره به شهادت رسیده است؛ بدین جهت، فرارسیدن این روز سراسر حزن و اندوه را به همه پپروان مذهب تشیّع؛ به ویژه به شما خوانندگان ارجمند این نوشته، تسلیت عرض می نمایم. از این فرصت طلائی استفاده نموده و در قالب پرسمان 12، به طرح این پرسش فراگیر که «مذهب تشیّع از چه زمانی به وجود آمده است؟ می پردازم؛ و در پرتو نکاتی که شاهد ذکرش خواهید بود، به پاسخ از آن مبادرت می ورزم:
نکته اوّل: پیشینه طرح پرسش در مورد زمان شکل گیری مذهب تشیّع
اگرچه در سال های اخیر شاهد اوج و گسترش طرح پرسش مذکور در فضای مجازی هستیم؛ ولی پرسشی است که از پیشینه ای بس دامن دراز (طولانی) برخوردار است؛ چه آنکه از دیر باز، برخی از معاندان این مذهب حقّه و ستیزه گران علیه پیروان آن کوشیده اند تا با طرح سخنانی همچون: «مذهب شیعه در زمان پیامبر صلوات الله علیه و آله مطرح نبوده است» و مشابه آن؛ تأخّر شکل گیری این مذهب از عصر نبوی؛ و اختصاص آن به زمان امام صادق (علیه السّلام) را به کرسی بنشانند؛ در حالیکه براساس مستنداتیکه در ادامه ذکر خواهد شد، مشخّص می شود که طرح اینگونه سخنان، چیزی جز صرف ادّعا و مدّعائی بدون دلیل نخواهد بود؛
نکته دوّم:بهانه مخالفان و منکران مسبوقیّت مذهب تشیّع در عصر رسالت
از جمله بهانه های مخالفان و منکران هم زمانی و یکسانی تاریخ تشیع، با تاریخ اسلام، اشتهار توصیف مذهب شیعه به مذهب «جعفری» است؛ آنان چنین وانمود می کنند: چون شیعیان، در پاسخ به این پرسش که «نام مذهب شما چیست؟»، چنین پاسخ میدهند که: « مذهب ما جعفری است»؛ پس خود آنان هم می پذیرند که چنین مذهبی در دوران قبل از امام صادق (علیه السّلام) به ویژه در دوره رسول اکرم (صلوات الله علیه و آله) مطرح نبوده است؛ در حالیکه در ضمن نکته بعدی روشن خواهد شد که هیچ تلازمی بین توصیف مذهب شیعه به «مذهب جعفری» با «عدم مسبوقیّت آن در عصر رسالت» وجود ندارد؛
نکته سوّم: علّت تسمیه مذهب «تشیّع» به «مذهب جعفری»
یکی از پرسشهای فراگیر در حوزه مذهب شیعه این است که چرا پیروان آن، حضرت امام جعفر صادق (علیه السّلام) را به عنوان رئیس مذهب تشیع می شناسند؟ وامامان قبل از آن بزرگوار بویژه اولین امام شیعیان حضرت علی (علیه السّلام) به عنوان رئیس مذهب خویش یاد نمی کنند؟؛ و چرا شیعیان، مذهب خویش را، «جعفری» می نامند؟.
اینجانب با اقتباس و بهره گیری از نوشته های برخی از محقّقان پیشن و معاصر، و با تصرّفی اندک در آنها، در پاسخ به پرسش مذکور میگویم:
اوّلا:بر اساس بررسیهای بعمل آمده در تاریخ اسلام به این نکته بر می خوریم که بحث «شیعه» و «سنّی» از ابتدا به شکل امروزی مطرح نبوده است؛ زیرا در آغاز، به طرفداران و پیروان حضرت علی (علیه السّلام)، «شیعیان» و «علویان» می گفتند و به هیچوجه، کلمه «سُنّی» و «اهل تسنُّن» به شکل امروزی تا عصر امام صادق (علیه السّلام) در حقّ مخالفان آنان متداول نبود؛ بلکه در مورد گروه های مقابل «شیعیان»، از عناوین «امویان» و «عباسیان»، ومشابه آن دو استفاده می شد و نه تعبیر «سنّی» و «اهل تسنن»؛
ثانیا:همانگونه که واقعیات تاریخی حکایت می کند، مذاهب چهارگانه (حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی ) در اهل تسنن در عصر امام صادق (علیه اسّلام) و بعد از آن شکل گرفته است. هر یک از این مذاهب چهارگانه، به نام رئیس و مؤسس خود نامگذاری شده اند؛ در مقابل این چهار مذهب اهل تسنن، نام «مذهب جعفری» با توجّه به اینکه بزرگ و پیشوای این مذهب در این زمان حضرت امام جعفر صادق (علیه السّلام) بوده است، برای مذهب شیعه متداول گشت؛
ثالثا:با تتبّع در نوشته های محقّقان صاحب انصاف، روشن می شود که آنان علل متنوّعی را در علّت اشتهار توصیف مذهب تشیّع به مذهب «جعفری»، مؤثّر میدانند؛ از جمله:
بر اساس مستدات معتبر تاریخی، دوران طلائی 34 ساله امامت امام صادق (علیه السّلام)؛ یعنی سال 114 تا 148ق هم زمان بود با بروز درگیریهای شدید بین بنی امیه و بنی عباس بر سر تصرف خلافت؛ که سر انجام در سال 132ق حکومت غاصبانه سلسله اموی منقرض گردید و طایفه غاصب بنی عبّاس بر سریر قدرت دست یافتند؛ همین وضعیّت موجب گردید تا فضای سیاسی خاصّی در زمان امام صادق (علیه السّلام) ایجاد شود؛ آن بزرگوار، از این فرصت طلائی به دست آمده، نهایت استفاده را برای تبلیغ مذهب تشیع و بیان احکام فقهی اسلام برده است؛ آن حضرت با تشکیل کلاسهای درس (که مورّخان تعداد دانشجویان ایشان را در مدت امامتشان بالغ بر 4000 نفر می دانند) اقدام نمود؛ حتی دو نفر از رؤسای مذاهب اهل تسنن یعنی ابو حنیفه و مالک بن انس نیز در نزد ایشان درس می خواندند .و شافعی و احمدبن حنبل هم از شاگردان شاگردان ایشان محسوب می شوند؛
لذا با توجه به مطالب فوق و اوج گسترش معارف اسلامی و فقه و احکام اسلام بخصوص شیعه در زمان حضرت امام صادق (علیه السّلام)، مذهب شیعه از آن زمان به بعد به عنوان «مذهب جعفری» نامیده شد؛
نتیجه سخن اینکه:همانگونه که اشاره شد، تسمیه (= نام گذاری ) و توصیف مذهب تشیّع به «مذهب جعفری»، معلول وضعیّت خاصّ و ویژگی تاریخی به وجود آمده در زمان امام صادق (علیه السّلام) بوده است؛ و هیچگونه تلازمی با غیر مسوق بودن آن در عصر رسالت ندارد. در قسمت بعدی این نوشته، شاهد ذکر مستنداتی مبنی بر مسبوقیّت اندیشه تشیّع در دوره طلائی نبوی خواهید بود؛ ان شاء الله؛ پس تا آن زمان، بدرود. (حوزه علمیه قم/ روز شنبه 9/ 10/ 1395ش = 25ماه شوال 1437ق/ ساعت 30/13 )